100 χρόνια μετά, μια κληρονομιά ζωντανή – 14 «καφκικά» μυθιστορήματα, ελληνικά και ξένα, σύγχρονα και παλιότερα

Καφικά στοιχεία στις κοινωνίες των ανθρώπων υπήρχαν πριν ακόμη γεννηθεί ο Φραντς Κάφκα. Πριν καν ξεκινήσει να τα καταγράφει στα βιβλία του. Εντούτοις, ήταν εκείνος που όλα αυτά τα αδιαμόρφωτα κομμάτια μιας πραγματικότητας πνιγηρής για το άτομο, κατάφερε και τα ένωσε δίνοντάς τους δραματικό και συχνά κωμικό περίγραμμα. Έκτοτε ο όρος «καφκικό» έχει λάβει ποικίλες συνδηλώσεις, κι έχει επηρεάσει πλείστους όσους συγγραφείς (ξένους και Έλληνες). Σε κάποια από τα βιβλία που προτείνουμε το καφκικό στοιχείο είναι πρόδηλο, σε κάποια θα χρειαστεί να ξύσει ο αναγνώστης την επιφάνεια της ιστορίας.

Η εφεύρεση του Μορέλ, Αδόλφο Μπίου Κασάρες (μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης, εκδ. Πατάκη)

Κατά τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες, το μυθιστόρημα τουυ Κασάρες Η εφεύρεση του Μορέλ αγγίζει την τελειότητα.

Στην πραγματικότητα είναι σαν να συναντήθηκαν η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων με το σύμπαν του Κάφκα και τον Ροβινσώνα Κρούσο. Ενας φυγάς της δικαιοσύνης, του οποίου το όνομα δεν είναι γνωστό, καταλήγει σε ένα κατά τεκμήριο έρημο νησί αλλά όπου υπάρχουν περίεργες ανθρώπινες κατασκευές όπως ένα περίεργο μουσείο, ένα ενυδρείο ή ένα παρεκκλήσι και μερικά ενδιαφέροντα φώτα.

Ωστόσο, ο φόβος και η τρέλα γεννιούνται όταν ανακαλύπτει ότι δεν είναι μόνος του στο νησί, καθώς μόλις φτάνει στο μέρος βλέπει κάποιους τουρίστες που είναι επίσης εγκλωβισμένοι εκεί. Στο μεταξύ διεκδικεί τη Φαουστίον, μια όμορφη γυναίκα που ανήκει στην ομάδα των εισβολέων, την οποία θέλει και ο Μορέλ. Ο Μορέλ είναι το αρχέτυπο ενός φωτισμένου επιστήμονα και έχει εμμονή να πετύχει την αθανασία της ψυχής του.

Και ο φυγάς, όλο και πιο μπερδεμένος εξαιτίας των συνομιλιών που επαναλαμβάνονται ξανά και ξανά, των εισβολέων που εμφανίζονται και εξαφανίζονται, από τους ήλιους και τα φεγγάρια, και την υποψία ότι έχει παραισθήσεις, καταλήγει τρελός και παρασυρμένος από μια εμμονή: να πετύχει την αθανασία και να ζήσει για πάντα με τον Φαουστίν.

Ο ξένος, Αλμπέρ Καμύ (μτφρ. Νίκη Καρακίτσου-Ντούζε, Μαρία Κασαμπάλογλου Ρομπλέν, εκδ. Καστανιώτη)

Ο Ξένος του Αλμπέρ Καμύ είναι ένα μυθιστόρημα για έναν άνδρα ονόματι Μερσώ που αδυνατεί να ξεπεράσει τον παραλογισμό της καθημερινής ύπαρξής του σε έναν περίεργο κόσμο που είναι αδιάφορος για τις ανθρώπινες ανάγκες.

Εσωτερικά εξεγερμένος σκοτώνει έναν άνθρωπο, οδηγείται σε δίκη και τελικά εκτελείται. Αν μπορούμε να βρούμε αναλογίες με τον Κάφκα, αυτές υπάρχουν με τη Δίκη. Αμφότερα τα έργα περιστρέφονται γύρω από μια κεντρική ιδέα: τον παραλογισμό της ανθρώπινης ύπαρξης και του σύμπαντος μέσα στο οποίο ζει. 

Ο Καμύ αναπτύσει τη φιλοσοφία του παραλόγου, δείχνοντας ότι το σύμπαν είναι αμαυρωμένο από παραλογισμό, όπως αποδεικνύεται από τις απόψεις του πρωταγωνιστή και του δικαστή. Από την άλλη, ο Κάφκα στη Δίκη φτιάχνει έναν κόσμο στον οποίο όλοι οι άνθρωποι είναι ένοχοι για κάτι, κι ας μην γνωρίζουν για τι. 

Catch-22, Τζόζεφ Χέλερ (μτφρ. Αναστασία Χρήστου, εκδ. Εκάτη)

Το αντιπολεμικό έργο του Χέλερ Catch-22 (μτφρ. Αναστασία Χρήστου, εκδ. Εκάτη) είναι αποτέλεσμα των εμπειριών που έζησε ως βομβαρδιστής της αμερικανικής αεροπορίας κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο.

Το βιβλίο διαπνέεται από διαβρωτικό χιούμορ, εντούτοις δείχνει όλο τον παραλογισμό του πολέμου, ενώ ασκεί και έντονη κριτική στις εξουσίες που βλέπουν τους ανθρώπους σαν μονάδες που αλέθονται καθημερινά στις μηχανές. Το 2013 η New York Review of Books είχε γράψει ένα άρθρο το οποίο τιτλοφορούσε: «Όταν ο Κάφκα συνάντησε το Catch-22». 

Η αλήθεια είναι ότι το μυθιστόρημα του Χέλερ αποπνέει το πνεύμα του Κάφκα από την αρχή, καθώς παραθέτουν και οι δύο παρόμοιες παράλογες και εξευτελιστικές καταστάσεις που συνηθίζουμε να τις ονομάζουμε καφκικές. Κι εδώ η σύγκριση μπορεί να γίνει με τη Δίκη του Κάφκα. Το τέλος του μυθιστορήματος του Χέλερ, στη σκηνή με το μαχαίρι όπου ο Γιοσάριαν σώζεται, ομοιάζει με την τελευταία σκηνή της Δίκης, στην οποία ο Κ. πεθαίνει μαχαιρωμένος.

Η γυναίκα της άμμου, Κόμπο Αμπέ (μτφρ. Στέλιος Λ. Παπαλεξανδρόπουλος, εκδ. Άγρα)

Ίσως το πιο γνωστό μυθιστόρημα του Ιάπωνα συγγραφέα Κόμπο Αμπέ και, μάλλον, το πιο… καφκικό, αν και ο συγκεκριμένος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συνομιλεί σε όλα τα βιβλία του με τον Τσέχο.

Στη Γυναίκα της άμμου ήρωας είναι ένας συλλέκτης εντόμων που κάποια μέρα του Σεπτεμβρίου εξαφανίζεται από προσώπου γης χωρίς να αφήσει ίχνη πίσω του. Επτά χρόνια αργότερα όλοι τον θεωρούν πια νεκρό.

Εκείνος, όμως, ψάχνοντας ένα σπάνιο έντομο είχε καταλήξει σ’ ένα αλλόκοτο μικρό παραθαλάσσιο χωριό χαμένο στους αμμόλοφους. Στο βάθος μιας τρύπας, απ’ όπου δεν υπάρχει διαφυγή, απομονωμένος με μια νεαρή γυναίκα, άρχισε γι’ αυτόν ένας παράξενος εφιάλτης… Το αλλόκοτο συναντάει το παράλογο και η τρυφερότητα τον κυνισμό, ενώ δεν λείπουν σκηνές με πηγαίο χιούμορ και άλλες με φρίκη που σε καθηλώνει. 

Περί τυφλότητος, Ζοζέ Σαραμάγκου (μτφρ. Αθηνά Ψύλλια, εκδ. Καστανιώτη)

Στο μυθιστόρημα του Ζοζέ Σαραμάγκου Περί τυφλότητος ένας άντρας χάνει ξαφνικά το φως του. Τα περιστατικά τυφλότητας εξαιπλώνονται σε όλη τη χώρα και η κυβέρνηση αποφασίσει να βάλει σε καραντίνα τους τυφλούς.

Με αλληγορικό τρόπο, αλλά και με εξαιρετική συγγραφική μέθοδο, ο Πορτογάλος νομπελίστας μιλάει στην πραγματικότητα για την τυφλότητα μιας ολόκληρης κοινωνίας. Υπάρχουν μελέτες που συγκρίνουν το συγκεκριμένο βιβλίο με τη Μεταμόρφωση του Κάφκα, καθώς εξαρχής, όπως και ο Τσέχος, δημιουργεί ένα αποσταθεροποιητικό σοκ στον αναγνώστη και διαμορφώνει ένα απανθρωποποιημένο περιβάλλον.

Εκεί που συναντιούνται οι δύο συγγραφείς είναι η κατάσταση του ατόμου μπρος σε κάτι που το ξεπερνάει και αγγίζει τα όρια της απελπισμένης αδυναμίας.

Νοσταλγία, Μίρτσεα Καρταρέσκου (μτφρ. Βίκτορ Ιβάνοβιτς, εκδ. Καστανιώτη)

Ο σημαντικός Ρουμάνος συγγραφέας έγινε ευρύτερα γνωστός με τη Νοσταλγία το οποίο είναι ένα σπονδυλωτό μυθιστόρημα που αποτελείται από πέντε νουβέλες.

Όλες εφάπτονται στο σημείο όπου η μνήμη συναντάει το όνειρο. Από τον «Ρουλετίστα», την πρώτη ιστορία, ήδη συναντάμε το πνεύμα του Κάφκα, κάτι που λίγο έως πολύ εμφανίζεται και στις άλλες ιστορίες («Αρχιτέκτονας», «Λοξοπάβαλος», «Δίδυμοι» και «ΡΕΜ»).

Οπως πολλοί συγγραφείς της πρώην Ανατολικής Ευρώπης που έχουν επηρεαστεί από τον Κάφκα (λογικό και επόμενο καθώς έζησαν στο πετσί τους τον παραλογισμό των ολοκληρωτικών μηχανισμών), έτσι και ο Καρταρέσκου δημιουργεί με τη Νοσταλγία ένα περιβάλλον άλογης ψυχρότητας όπου το άτομο υφίσταται τα επίχειρα μιας παράλογης κατάστασης.

Teatro Grottesco, Τόμας Λιγκότι (μτφρ. Χρυσόστομος Τσαπραϊλης, εκδ. Αντίποδες)

O Λιγκότι εύκολα θα μπορούσε εύκολα να χαρακτηριστεί ως ένας από τους σύγχρονους μετρ του υπαρξιακού τρόμου.

Σαφώς τα διηγήματά του στο βιβλίο Teatro Grottesco συνομιλούν με τη γοτθική λογοτεχνία και με τον Λάβκραφτ, εντούτοις δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πολλές από τις σκηνές στα βιβλία του Κάφκα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ακόμη και θρίλερ.

Ο Λιγκότι ανάγει τον εσωτερικό τρόμο σε τέχνη (να μια ακόμη συνάφεια με τον Κάφκα). Η δράση στις ιστορίες του αναπτύσσεται σε ανήλιαγα σοκάκια, σε νοσοκομειακούς διαδρόμους, σε ρημαγμένες γειτονιές, σε σοφίτες που έχουν εγκαταλειφθεί και σε δωμάτια που «μυρίζουν» κίνδυνο και απειλή.

Έστω και έμμεσα, η καρδιά αυτών των διηγημάτων έχει -μεταξύ άλλων- και έναν καφκικό ρυθμό.

Η χορτοφάγος, Χαν Γκανγκ (μτφρ. Αμαλία Τζιώτη, εκδ. Καστανιώτη)

Έχουν γραφτεί τόσα πολλά για το βιβλίο της Χαν Γκανγκ Η χορτοφάφος που πήρε και το βραβείο Booker το 2016.

Η Γιόνγκ Χιε ζει μια κανονική ζωή με τον άντρα της έως τη στιγμή που αποφασίζει να σταματήσει να τρώει κρέας. Μια μικρή, στην αρχή επανάσταση, που όμως θα την οδηγήσει και σε περαιτέρω ρήξεις με το άμεσο περιβάλλον της.

Αναζητώντας την πλήρη ανεξαρτησία της σταματάει να φοράει σουτιέν δημοσίως και διακηρύττει πως θέλει να γίνει φυτό. Ήτοι: να μεταμορφωθεί. Το αποτέλεσμα είναι όμοιο με εκείνο του Γκρέγκορ Σάμσα: η οικογένειά της στρέφεται εναντίον της.

Είναι προφανές πως η Χορτοφάγος είναι στην ουσία της ένα μυθιστόρημα καφκικής έμπνευσης. Η κινηματογραφική γραφή της Χαν Γκαγνκ προσφέρει στον αναγνώστη μια σειρά από δραστικές και ανάγλυφες σκηνές όπου η σαγήνη, η ομορφιά και η ανατριχίλα συνδυάζονται με εξαιρετικό τρόπο.

Ο άντρας που περπατούσε ανάποδα, Πάβελ Κόχουτ (μτφρ. Σόνια Στάμου-Ντορνιάκοβα, εκδ. Καστανιώτη)

Ένα πρωί ο καθηγητής Φυσικής Αγωγής και Καλλιτεχνικών στο Λύκειο της πόλης Κ, Άνταμ Γιουράτσεκ ξυπνάει και, όχι, δεν έχει γίνει κατσαρίδα, αλλά περπατάει ανάποδα.

Ποιος νόμος της βαρύτητας; Ευθύς εξαρχής ο Πάβελ Κόχουτ, όπως ακριβώς έκανε και ο Κάφκα μάς φέρνει αντιμέτωπους με μια διάρρηξη των φυσικών νόμων. 

Το μυθιστόρημα Ο άντρας που περπατούσε ανάποδα μπορεί να διαβαστεί ως πολιτική αλληγορία, καθώς ο Κόχουτ το έγραψε για να στηλιτεύσει τους καθηλωτικούς νόμους που ίσχυαν στη χώρα του την περίοδο του κομμουνιστικού καθεστώτος, αλλά και τον Ντούμτσεκ τον οποίο χαρακτήριζε «Πιερότο».

Η σάτιρα είναι ανελέητη, όπως και η μελέτη του παράλογου της εξουσίας, αλλά και της δύναμης που ασκεί αυτή στους ανθρώπους.

Ο Φραντς Κάφκα (1833-1924), σε καφέ στην Πράγα, το 1910

Ο Λοιμός, Αντρέας Φραγκιάς (εκδ. Κέδρος)

Το εμβληματικό βιβλίο του Αντρέα Φραγκιά Ο Λοιμός (εκδ. Κέδρος) εκδόθηκε πρώτη φορά το 1972 και μάς τοποθετεί σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης για το οποίο δεν έχουμε άλλη πληροφορία.

Ούτε ο χρόνος ούτε ο τόπος δηλώνονται. Αυτό που δημιουργεί όμως ο Φραγκιάς είναι ένας εφιαλτικός κόσμος που ομοιάζει με τον καφκικό. Η παράλογη καθημερινότητα που βιώνουν οι κρατούμενοι, τα ευφάνταστα και σκληρά βασανιστήρια θυμίζουν έντονα τον Τσέχο συγγραφέα και τη σωφρονιστική του αποικία, με πιο ζεστά, καλοκαιρινά χρώματα.

Το θαύμα της αναπνοής, Δημήτρης Σωτάκης (εκδ. Κέδρος)

Το πιο καφκικό μυθιστόρημα του Δημήτρη Σωτάκη και σαφώς ένα από τα καλύτερα της εργογραφίας του. Στο θαύμα της αναπνοής (εκδ. Κέδρος) πρωταγωνιστής είναι ένας άντρας που βρίσκεται σε οικονομικό αδιέξοδο.

Δέχεται τότε μια παράξενη δουλειά που του αποφέρει αρκετά χρήματα και ασφάλεια για το μέλλον. Κι ενώ ονειρεύεται μια άλλη ζωή, αντιλαμβάνεται πως το τίμημα που πρέπει να πληρώσει γι’ αυτή τη δουλειά όχι μόνο δεν είναι αμελητέο, αλλά είναι και ασφυκτικό.

Οι τελευταίες σελίδες, όντως, σου προκαλούν αναγνωστικό πνιγμό, ανάλογο με του πρωταγωνιστή, με τα έπιπλα να στοιβάζονται στο χώρο του και να μην του επιτρέπουν, κυριολεκτικά, να αναπνεύσει.

Η μεταμόρφωσή της, Αμάντας Μιχαλοπούλου (εκδ. Καστανιώτη)

Η εκκίνηση της νουβέλας της Αμάντας Μιχαλοπούλου Η μεταμόρφωσή της (εκδ. Καστανιώτη) είναι εξόχως καφική. Ωστόσο, η συγγραφέας επεκτείνει την καφική Μεταμόρφωση σε κάτι απόλυτα σημερινό που έχει να κάνει με την αναζήτηση της ταυτότητας.

Πρωταγωνίστρια είναι η φοιτήτρια Σάσα που ένα πρωί ξυπνάει και έχει γίνει άντρας. Η Σάσα αναστατώνεται, καθώς βλέπει πως η ζωή του αλλάζει δραστικά. Κάτι που δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί συμβαίνει.

Στο μεταξύ, ζώντας σε ένα κατακλυσιμαίο περιβάλλον (όντως, ο Κατακλυσμός έχει βυθίσει τα πάντα), η Σάσα, υπό νέα μορφή, πρέπει να ξανασυστηθεί στον κόσμο και στον εαυτό της. Παντού υπάρχουν σύμβολα στο βιβλίο της Μιχαλοπούλου. Τα αλληγορικά στοιχεία παραπέμπουν σε μια κοινωνία, σαν τη δική μας, που αλλάζει με γοργούς ρυθμούς και προσπαθεί να αφομοιώσει νέες ταυτότητες και νέους προσδιορισμούς που πηγαίνουν κόντρα στα παλαιά στερεότυπα.

Η ερευνήτρια, Μισέλ Φάις (εκδ. Πατάκη)

Ηρωίδα του τόσο ιδιαίτερου βιβλίου του Μισέλ Φάις Η ερευνήτρια (εκδ. Πατάκη) είναι μια σκοτεινή πνευματίστρια που έχει εμμονή με τον Φραντς Κάφκα. Στην ουσία προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τη σιωπή που διαπνέει το έργο του και να εισχωρήσει μέσα της.

Πρόκειται για ένα απόλυτα καφκικό βιβλίο, καθώς όπως ο Τσέχος κρατούσε ημερολόγιο, κατέγραφε τα όνειρά του και έστελνε πλήθος επιστολές, έτσι και η ηρωίδα προσπαθεί να συγκεντρώσει το ίδιο υλικό.

Το βιβλίο του Φάις είναι ένας συνδυασμός παρωδίας, θεάτρου, ποίησης, αλλά και πρόζας που συνεχώς ξεγλιστράει από τα μάτια σου. Τα πάντα κυκλώνονται από μια αγωνία που εντείνεται, καθώς προχωράει το βιβλίο. Είναι η αγωνία της ύπαρξης, της ανάγνωστης, αλλά και του κενού. Μπορεί οι σημάνσεις του μυθιστορήματος να είναι πολιτικές, εντούτοις όλος αυτός ο παραλογισμός αγγίζει τα όρια του υπαρξιακού βυθίσματος σε ένα κενό.

Καρμπόν, Γιώργος Κούβας (εκδ. Κίχλη)

Μπορεί ένας μετρίως μέτριος και πάντα μετρημένος ήρωας να φανταστεί για τον εαυτό του κορυφές και μάλιστα μιας τέχνης που δεν κατέχει;

Στο ιδιότυπο μυθιστόρημα του Γιώργου Κούβα Καρμπόν, ο Άρης Κοντός, ο κεντρικός ήρωας, είναι ένας εσωστρεφής άνθρωπος. Τίποτα το φοβερό! Ώσπου μια μέρα αποκτάει το σπάνιο χάρισμα να ακούει ήχους από διπλανά διαμερίσματα.

Ιδιαίτερα οι ήχοι που έρχονται από το ρετιρέ στο οποίο διαμένει ο ζωγράφος Φίλιππος Ροδόπουλος τον ενδιαφέρουν περισσότερο από όλους. Κάπου εκεί αρχίζει να χάνει το μυαλό και να οδηγείται σταδιακά σε μια παρεκκλίνουσα στάση στο τρελό βασίλειο των ήχων. Του γεννιέται η ιδέα να κατακτήσει την κορυφή της τέχνης.

Ο Κούβας παίζει με το καφικό στοιχείο ανάμεσα στην κωμωδία και το δράμα. Ποιος είναι, τελικά, ο αυθεντικός, ποιος το αντίγραφο και ποιο τίμημα πρέπει να δώσεις για να αποκτήσεις ταυτότητα;